वैदिक गणित - संकेताक्षरे

संकेत अक्षर म्हण्जे अंकाऎवजी विशिष्ट अक्षर घ्यायचे. या अक्षरांचा उपयोग करून काही अर्थवाही शब्द् बनविता येतात व मग मोठी संख्यादेखील लक्षात ठेवणे अगदी सोपे जाते.

प्राचीन काळी सर्व माहिती पाठ करून ठेवावी लागे. अशा वेळी या संकेत अक्षरांचा उपयोग करून संख्या शब्दरुपात ( नव्हे श्लोकरुपात ) मांडण्याची पद्धत वापरली जायची. अशा प्रकारचे अनेक संकेत वापरात आहेत. त्यातील एक असा आहे.

‘ कादि नव टादि नव, पादि पञ्चक यादि अष्टक, क्ष शून्यम‌ । ’

आपली वर्णमाला आपल्याला पाठ असतेच. त्यातील क पासून झ पर्यंत १ ते ९ अंक, तसेच त पासून ध पर्यंत ९ अंक, प पासून म पर्यंत ५ अंक, य पासून ह पर्यंत ८ अंक आणि क्ष ( कधी कधी न) म्हणजे शून्य असे संकेत वापरावयाचे.

यात स्वरांना किंमत नाही आणि जोडाक्षरांमध्ये पूर्ण अक्षरांचीच फक्त किंमत धरायची.
उदाहरणार्थ ११ साठी कप,काटा, पाट, टाक, पाक असा कोणताही शब्द वापरता येईल.

गोपीभाग्यमधुवात शृंगिशोददधिसंधिग ।
खलजीवितखाताव गलहालार संधर ॥

या संस्कृत श्लोकाचा सरळ अर्थ् पाहिला, तर हा शिव आणि कृष्णस्तुतीपर श्लोक् आआहे. पण वरील संकेत वापरले तर आपल्याला पाय / १० ची ३२ अंकी किंमत मिळते.

तुम्हीही व्यवहारात तुमच्या घराचा क्रमांक, बसचा क्रमांक, दूरध्वनी क्रमांक या संकेताक्षराम्चा उपयोग करून लक्षात ठेवू शकता.

यावरून आठवले. आम्ही संस्कृत शब्दकोशातील मराठी व संस्कृत शब्दांचा क्रम लावण्यासाठी अशाच पण वेगळ्या संकेत प्रणालीचा वापर केला होता.

कॉम्प्युटरमध्ये सर्व चिन्हांसाठी व इंग्रजी अक्षरांसाठी संख्या वापरल्या जातात हे आपल्याला ठाऊक आहे. ( म्हणजे ६५ म्हणजे ६६ इत्यादी. ) त्यामुळे इंग्रजी शब्दांचा क्रम लावणे सोपे जाते. मराठी ( देवनागरी) वर्णमाला इंग्रजी अल्फाबेटपेक्षा वेगळी असल्याने या पद्धतीने मराठीभाषेतील शब्दांचा क्रम लावणे अशक्य होते. त्यावेळी म्हणजे दहा वर्षांपूर्वी आम्हाला इतर कोणत्याही पद्धतींचे ज्ञान नव्हते.

त्यावेळी आम्ही प्रत्येक अक्षरा साठी दोन २ अंकी संख्यांची योजना करून ( अ म्हणजे ००, क म्हणजे ०१, ख म्हणजे ०२ असे ज्ञ पर्यंत) व स्वराप्रमाणे अ, आ, इ, ई साठी ०१, ०२, अशी योजना करून देवनागरी शब्दांच्या क्रमवारीसाठी वेगळी संख्या संकेत म्हणून वापरली होती. अर्थात् त्या वेळी आम्हाला फक्त पहिल्या दोन अक्षरांपुरतीच योग्य क्रमवारी करता येत असे. पुढे युनिकोडचा वापर सुरू झाल्यावर अशा द्राविडी प्राणायामाची गरज उरली नाही. आता संस्कृतदीपिकेतील संस्कृत - मराठी - इंग्रजी शब्दकोशातील शब्दांचे बिनचूक क्रम ( सॉर्टींग) होऊ शकते.